W ramach stosunku pracy możemy mieć do czynienia z odpowiedzialnością pracowniczą, karną lub cywilną. Rodzajem tej ostatniej jest materialna odpowiedzialność pracownika. Wiąże się ona z konsekwencjami, jakie ponosi pracownik w związku z wykonywanymi obowiązkami, a jej podstawy określa Kodeks pracy. Jaki jest jej zakres? Czemu służy? Na te i inne pytania odpowiadamy w artykule poniżej.

Spis treści

Co to jest materialna odpowiedzialność pracownika i jakie są jej rodzaje?

Materialna odpowiedzialność pracownika dotyczy konsekwencji, jakie może ponieść pracownik w związku z wykonywaniem obowiązków pracowniczych, wynikających ze stosunku pracy. Jej podstawę wyznaczają i wyczerpująco określają przepisy Kodeksu pracy, choć w kwestiach nieuregulowanych można odpowiednio stosować przepisy Kodeksu cywilnego. Kodeks pracy reguluje wyłącznie odpowiedzialność pracownika za szkodę majątkową (także majątkową szkodę na osobie), nie za krzywdę.

Występują dwa rodzaje materialnej odpowiedzialności pracownika:

odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy,
odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi.

Materialna odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy

Pracownik ponosi odpowiedzialność materialną na zasadach określonych w Kodeksie pracy, jeśli:

w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych,
ze swej winy (wystarczająca jest już wina nieumyślna),
wyrządził pracodawcy szkodę.

Dla zaistnienia materialnej odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy powyższe przesłanki muszą wystąpić łącznie. Zakres odpowiedzialności materialnej pracownika wyznaczają granice rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę. Co ważne:

pracownik odpowiada wyłącznie za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda (zakres obowiązków pracownika zależy m.in. od charakteru pracy, stanowiska czy poleceń pracodawcy),
pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody.

Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania albo zwiększenia. Ponadto na pracowniku nie spoczywa ryzyko związane z działalnością pracodawcy, a w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości.

W razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych.

Jeśli pracownik przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej, do naprawienia szkody zobowiązany jest wyłącznie pracodawca. Jednak wobec pracodawcy, który naprawił szkodę wyrządzoną osobie trzeciej, pracownik ponosi odpowiedzialność w zakresie przewidzianym w ustawie.

Odszkodowanie przy materialnej odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy

Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Ustawodawca wprowadził górną granicę odszkodowania, jakiego może domagać się pracodawca od pracownika. Wiąże się to z charakterystycznym w stosunku pracy podporządkowaniem pracownika i wyważeniu interesów obu stron. To forma ochrony pracownika przed możliwością domagania się przez pracodawcę pełnego odszkodowania, gdy wartość odszkodowania przekroczy trzymiesięczne wynagrodzenie pracownika.

Naprawienie szkody następuje w drodze zapłaty pracodawcy określonej kwoty. Jednocześnie ustawodawca dopuszcza możliwość uregulowania przez strony innej formy, np. naprawienia uszkodzonej rzeczy, jeśli wartość naprawy mieści się w kwocie trzymiesięcznego wynagrodzenia. Wysokość odszkodowania ustala się według cen z chwili jego ustalania, chyba że wyjątkowe okoliczności przemawiają za przyjęciem innej daty.

W pewnych sytuacjach istnieje możliwość zawarcia ugody pomiędzy stronami w zakresie naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi.

Ile będzie wynosić wynagrodzenie minimalne w 2024 roku? Odpowiadamy w tym artykule

Materialna odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone

Drugim rodzajem materialnej odpowiedzialności pracownika jest odpowiedzialność za mienie powierzone. Ma surowszy charakter niż odpowiedzialność pracownika za wyrządzenie szkody pracodawcy. Dzieje się tak dlatego, że w takiej sytuacji na pracowniku ciąży, poza ogólnymi obowiązkami wynikającymi ze stosunku pracy, szczególny obowiązek, czyli sprawowanie pieczy nad mieniem powierzonym przez pracodawcę.

Wobec tego pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się:

pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności,
narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,

odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu. Pracownik odpowiada także w pełnej wysokości za szkodę w mieniu innym niż wskazane powyżej, powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.

Przesłanki materialnej odpowiedzialności pracownika za mienie powierzone

Materialna odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone opiera się na innych podstawach niż odpowiedzialność za wyrządzenie szkody pracodawcy. Są to:

prawidłowe powierzenie mienia,
powstanie szkody w majątku pracodawcy.

Przy tej odpowiedzialności, pracodawca musi udowodnić fakt wyrządzenia przez pracownika szkody, jej wysokość oraz prawidłowość powierzenia mienia. Przy odpowiedzialności pracownika za mienie powierzone ustawodawca przyjął zasadę domniemania winy, które można wzruszyć.

Pracownik może zwolnić się od powyższej odpowiedzialności, jeśli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. W pewnych sytuacjach pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się. Warunki takiej odpowiedzialności określa szczegółowo ustawa.